Trong dòng suối vô tận của trầm văn hoá dân gian vùng Đất Tổ Phú Thọ, có một dòng thơ độcg và có sức sống bền bỉ với thời gian, đó là dòng thơ Bút Tre, “đặc sản” tinh thần có một không hai ở quê hương Đồng Lương. Người dân nơi đây rất tự hào hào khi kể chuyện thơ Bút Tre, tiếng thơ của quê hương mình.
“đặc sản” thơ Bút Tre
Nép mình bên dòng sông Thảo hiền hòa, thơ mộng, vùng quê Đồng Lương yên bình từ bao đời nay cưỡi một “đặc sản” tinh thần mà bao thế hệ lưu kể lại cho đời sau nghệ và cảm nhận như một món quà vô giá nơi đồng quê, đó là thơ Bút Tre.
Theo dòng thời gian, những vần thơ Bút Tre đã trở thành thành hồn quê hương, thành lời ăn tiếng nói của dân làng xóm làng, để rồi, tiếng thơ ấy làn lan tỏa và có sức sống trường tồn. Dừng chân ở nhà lưu niệm nhà thơ Bút Tre, nơi lưu giữ những hình ảnh, tư liệu về cuộc đời, sự nghiệp và những sáng tác thơ ca của ông, chúng tôi được kể về Bút Tre như hiện tượng thơ độc độc trong nền văn học hiện đại Việt Nam.
Theo tư liệu và lời kể của người dân Đồng Lương, nhà thơ Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng (1911 – 1987) tại xã Đồng Lương, Tỉnh Phú Thọ. Ông từng là Trưởng ty Văn hóa tỉnh Vĩnh Phú (nay là Phú Thọ). Ông từng viết báo, viết truyện trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.
Thơ Bút Tre là một hiện tượng thơ độc đáo trong nền thơ ca hiện đại Việt Nam. Các tác giả sáng tác của Bút Tre được viết theo thể thơ lục bát với cách gieo vần độcg, bất ngờ, dễ đọc, dễ nhớ và mang đậm chất dân gian. Người đọc khi đọc thơ Bút Tre mộc mạc có sự thú vị và như nhẹ nhõm đi những nỗi niềm trong cuộc sống.
Thơ Bút Tre hòa vào lời kể chuyện, lời hát ru ngọt ngào của bà, của mẹ lúc đưa nôi, đồng nhịp với tiếng nói, tiếng cười giòn tan trên cánh đồng làng. Đọc thơ Bút Tre, người ta như được xua tan đi bao phiền muộn, mệt mỏi. Thơ Bút Tre làm cho cuộc sống nơi đồng quê thêm thi vị, giàu yêu thương, làm cho con người gần gũi nhau hơn.
Bút Tre đã tạo cho thơ của mình hương diễn đạt gần lối nói của ca dao, dân ca, gần với lời ăn tiếng nói của dân gian với những chất liệu chân thực từ cuộc sống lao động. Thật đáng yêu, tiếng thơ của ông khi sáng tác đã được đông đảo dân dân lao động yêu quý và nhớ mãi.
Bút Tre viết những câu thơ thơ ca hoàng Bác Hồ vừa dễ nhớ, dễ đọc mà khoan ân ân: “ Lời của bác mềm dẻo gan/ Thành nương chè, thành thóc, thành ngô/ Đất trời chỉ một sông Lô/ Lòng dân chỉ một Bác Hồ sáng soi ” (Người bài thơ, thư thơ viết về Bác Hồ).
Với hoàng nói hóm hỉnh mà chân chất hồn quê, những đặc sản, những phong trào và những con người quanh năm chân lấm tay bùn ở quê ông đã đi vào thơ từ đó mà tạo nên sức lực cổ vũ mạnh mẽ: “ Bút Tre chúc bạn lên đường/ Thơ ngâm khúc, lòng vương vấn ” (Lời khai từ tập tiếp theo tập thơ nữa của Bút Tre).
Ca ngợi cuộc sống lao động sản xuất nổi nổi với những con người chăm chỉ, sức khỏe trên cánh đồng quê, Bút Tre viết: “ Quần lấm bùn nâu, chân lấm đất/ Cô em lái khéo giữa đồng đỏ ” (Cô lái máy móc).
Những sản phẩm nông nghiệp của quê hương đi vào thơ Bút Tre rất tự nhiên mà ngọt bùi: “ Sắn tăng rồi sắn củ to/ Của người làm lấy đồi cho/ Sắn bùi khi nướng, thơm khi lụa/ Cha mẹ no lòng con cũng no ” (Người bạn của sông sông ruộng đồng).
Có những kết quả phê thơm Tam Nông: “ Mênh mãng kiếm Tam Nông/ Dứa thơm khúc côn sông Hồng quê ta ” (Dứa Tam Nông), những nải chuối Lâm Thao: “ Chín tay dao cắt chuối xanh/ Xếp nặng cânu thuyền mành chờ ai? ” (Chuối Lâm Thao).
Thơ Bút Tre có sức sống bền bỉ và sức lan tỏa khi những vần thơ được dân gian hóa: “ Năm năm dân dã lắng nghe/ Một Bút Tre thành vạn Bút Tre các làng ” (Lời khai từ tập tiếp theo tập thơ nữa của Bút Tre).
Từ hiện tượng thơ Bút Tre đã ra đời hàng loạt những câu thơ khác như thơ Bút Hóp, Bút Sậy, Bút Mỡ… ở khắp các miền quê khác nhau. Thơ của Bút Tre từ lâu có sức sống lâu bền trong đời sống. Về Đồng Lương, gặp các bậc cao niên, ai cũng nhớ và kể cho nghe những giai thoại về Bút Tre.
Chuyện kể rằng: “Dạo cuộc chiến tranh bằng không quân của giặc Mỹ leo thang ác liệt ở miền Bắc, sau khi ông Đăng đi nghiên cứu ở Quảng Bình, Vĩnh Linh về cho phát động phong trào “Tiếng hát át tiếng bom” và trở thành thành phố nổi tiếng thì Ty Văn hóa Quảng Bình cử một đoàn kinh có thể ra thăm, trao đổi trải nghiệm hoạt động với Ty Văn hóa Phú Thọ.
Lúc nghỉ chuyện vui, có người yêu cầu ông Trưởng Ty Bút Tre ứng khẩu ra thơ để tặng khách. Ông Bút Tre cười hơ hớ nói: Lúc nào cũng sẵn bồ thơ. Thích thơ dân gian Bút Tre thì đây. Ông Thoạig giọng đọc to: “ Hoan hô các bạn Quảng Bình/ Từ trong tuyến lửa thình anh ra đây/ Bút Tre thơ một bồ đầy …” (Trích: “Bút Tre, thơ và giai thoại”, Ngô Quang Nam kể).
Bảo tồn và phát huy giá trị thơ Bút Tre
Để lan tỏa sự độcg và giá trị nhân văn của bút Tre, những năm qua, công tác bảo tồn và phát huy giá trị thơ Bút Tre được UBND tỉnh Phú Thọ, Hội Liên Hiệp Văn học nghệ thuật Phú Thọ và xã Đồng Lương chú trọng.
Công tác sưu tập tầm xa, tập hợp và sản xuất các tác giả của nhà thơ Bút Tre được phát triển thông qua các hoạt động điền dã, tổ chức hội thảo về chủ đề thơ Bút Tre. Công tác nghiên cứu về thơ Bút Tre cũng là các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, văn học nghệ thuật, các học viên, sinh viên trong và ngoài tỉnh Phú Thọ thực hiện và công bố các bài viết, công trình có giá trị về thơ Bút Tre.
Với mục tiêu tạo nên một không gian bảo tồn thơ Bút Tre, Khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre tại xã Đồng Lương được xây dựng khang trang và mở rộng. Công trình được xây dựng vào năm 2017, Khánh thành vào ngày 18/11/2018 ngay trên nền nhà của nhà thơ Bút Tre. Toàn bộ khu lưu niệm rộng trên 3.000m 2 bao gồm các hạng mục như cổng, phòng thờ, phòng trưng bày, phòng tiếp khách, phòng trưng bày, sân, vườn cây, hồ nước.
Không gian bên trong và bên ngoài khu lưu niệm được sắp xếp, bài trí hài hòa, tự nhiên tạo nên sự mộc mạc, giản dị và gần gũi. Tại không gian phòng trưng bày, những hình ảnh, hiện vật, các tập thơ của nhà Bút Tre được sắp xếp gọn gàng, phong phú đã tái sinh khá đầy đủ quá trình làm việc, hoạt động cách mạng và những đóng góp của nhà thơ Bút Tre.
Khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre là công trình văn hóa, không chỉ là nơi tri ân, tưởng niệm mà còn là không gian lưu giữ những tư liệu quý giá về thơ Bút Tre. Nơi đây trở thành địa chỉ giáo dục truyền thống thơ ca của vùng Đất Tổ nói riêng và thơ ca Việt Nam nói chung. Hằng năm, khu lưu niệm đón hàng ngàn nhà nghiên cứu, học sinh, sinh viên đến tham quan, sưu tầm tư liệu phục vụ công tác nghiên cứu nghiên cứu và tổ chức các hoạt động trải nghiệm.
Các trường học trên địa bàn xã Đồng Lương và các vùng lân cận thường xuyên tổ chức xuyên hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm tại Khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre. Tại đây, các em học sinh được giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp và độc tài của dòng thơ Bút Tre. Từ đó, các em biết trân trọng giá trị thơ ca của quê hương, có ý thức móng tay và phát huy.
Làng Đồng Lương hôm nay đang đổi thay từng ngày, những mái nhà lá cọ xưa đã hồng thay sắc gạch, đường sá phong quang,mở rộng. Trong sự phát triển của vùng quê ấy, tiếng thơ Bút Tre là sản phẩm tinh thần, là niềm tự hào của quê hương xứ sở. Tiếng thơ anh vẫn cất lên giữa sự thanh bình, yên ả của cuộc sống hiện đại ngày nay. Từng khi có khách phương xa về thăm, người dân Đồng Lương viếng khách và không quên kể cho khách nghe về thơ Bút Tre trong niềm tự hào.